User Tools

Site Tools


thymus_vulgaris_l

This is an old revision of the document!


Thymus

Als imker is de reden voor mijn interesse voor Tijm tweeledig. Enerzijds ben ik aangetrokken door (warme) mediterrane kruiden en hun medicinale werkingen, anderzijds is Tijm via de inhoudsstof Thymol één van de belangrijkste leveranciers ter bestrijding van de varroamijt - de belager bij uitstek van de (gezondheid van de) honingbij.
Tijm geurt prettig en aromatisch. De botanische naam van Tijm, Thymus, verwijst daar ook naar: die is herleidbaar tot het Griekse woord 'thymon' dat 'geur' betekent of 'geur geproduceerd door verbranding'. Dat laatste voert terug naar oeroude rituelen om de plant te gebruiken in reukoffers.
Ook bij het balsemen speelde Tijm vroeger een rol. Bij de oude Egyptenaren was hij naast Lavendel, Rozemarijn, Marjolein, Citroenmelisse, Hysop en Basilicum een van de zeven 'balsemkruiden'.

Thymus vulgaris of Thymus serpyllum ?

Thymus vulgarisThymus serpyllum

Thymus vulgaris (echte tijm) en Thymus serpillum (wilde tijm)

In ons land komen in het wild enkele soorten voor, met name de Grote wilde tijm (Thymus pulegioides) en de Wilde tijm (Thymus serpyllum). Hun medicinale toepassing is op details verschillend. Deze verschillende Tijmsoorten zijn echter moeilijk van elkaar te onderscheiden. Dit komt door de grote vormenrijkdom van zowel de wilde als gekweekte vormen. De Wilde Tijm (Thymus serpyllum), in het Engels de 'mother-of-thyme', kent het grootste verspreidingsgebied. Hoewel wij Tijmplanten vooral associëren met zuidelijke streken, komt deze soort ook in het noorden voor, tot in de arctische gebieden en het hooggebergte. Verschillen in klimaat kunnen de gestalte, grootte en bloemkleur van de plant beïnvloeden. Dit geldt ook voor de geur die kan gaan lijken op die van Citroenmelisse of Wilde Marjolein. Waarschijnlijk is dit de reden dat in de oudheid het woord 'thymus' niet specifiek voor Tijm werd gebruikt, maar meer in het algemeen voor geurende kruiden.
Het achtervoegsel van de botanische naam van de Wilde Tijm, 'serpyllum', betekent zowel 'kruipen', 'reptiel' als 'slang'. Ongetwijfeld is dit een verwijzing naar de groeiwijze die terugkomt in de volksnaam: 'kruiptijm'. Ook deze soort kan na jaren een struikje vormen met binnenin kale takken en aan de buitenkant stengeltoppen met kleine, elliptische, soms bijna lijnvormige blaadjes.
De Wilde Tijm is licht aromatisch. De bloemen, met bijna gelijke kroonslippen, zijn niet groter dan een halve centimeter en hebben een kleur die ligt tussen paars en lila. Voor de liefhebbers van details biedt deze Tijmsoort nog meer: aan de onderkant van het blad zit, met het blote oog net zichtbaar, één enkele nerf. En wie met een loep nog nauwkeuriger wil kijken, treft aan de bladvoet kleine haartjes aan, de zogenaamde 'wimpers'.

botanische determinatie

Kenmerkend voor alle lipbloemigen is, zoals de naam al zegt, de vorm van de bloem. De kelk- en kroonbladeren van Tijm (vier of vijf in aantal) zijn vergroeid en vormen een aaneengesloten kokertje dat in lippen is verdeeld. Meestal is de bovenlip tweedelig en de onderlip driedelig. De bloemen hebben een grote aantrekkingskracht op insecten. Tijdens de bloei vliegen bijen, hommels en vlinders af en aan, op zoek naar de nectar binnenin. De honing die de bijen uuit de Tijmbloemen bereiden heeft een exquise, aromatische smaak. De oude Grieken en Romeinen beschouwden deze honing als de fijnste van alle soorten. Ook de zaden van Tijm, kleine bruine nootjes, trekken insecten aan. Het zijn mieren die deze uit de bloem halen en zo bijdragen aan de verspreiding.
Tijm is een ware zonaanbidder. De kans om hem aan te treffen is het grootst op open, onbeschut terrein. Juist daar ontwikkelt zijn aromatische geur zich het best. Vaak groeit hij kruipend of half opgericht. Om die reden doet hij het goed als bedekker van rots- en steenpartijen. Aan de bodem stellen de wilde Tijmsoorten niet veel eisen. Ze gedijen op voedselarme, droge of goed gedraineerde bodems. Te veel zuur werkt belemmerend op de groei: kalk toevoegen is dan de oplossing.

Thymus vulgaris

De echte tijm, Thymus vulgaris, is de best gekende van de medicinale tijmsoorten. Hij vormt kleine struikjes die meestal nauwelijks hoger zijn dan 20 tot 30 cm, en iets breder. Echte Tijm heeft houtige, kronkelige stengels met rechtop zittende zijtakjes. Hij heeft – zoals alle tijmsoorten – kleine, zittende, smalle blaadjes van hooguit enkele mm lang. De blaadjes zijn langs de rand naar achter opgerold. De witte tot bleekpurperen lipbloemetjes staan in bijschermen in de oksels van de blaadjes. Het vruchtje is een bruine, vierdelige, kale splitvrucht. Deze tijmsoort wordt medicinaal het meest gebruikt.
De wilde of ‘kruiptijm’, Thymus serpyllum, heeft, zoals de volksnaam en de botanische naam al zeggen, een kruipende habitus. Het is een veelvormige soort, wat inhoudt dat, naargelang van van standplaats en klimaat het ‘fenotype’ van de plant er anders uit kan zien.
Voor de meest aromatische Tijmsoort moeten we afreizen naar zuidelijke, mediterrane streken, zoals Zuid-Frankrijk, Spanje, Portugal en Italië. Daar groeit de 'echte' Tijm, de Thymus vulgaris. Vaak tref je hem aan op droge hellingen (tot een hoogte van 1500 meter) en bij voorkeur in het volle zonlicht. Ook deze soort kan tientallen jaar oud worden. Hij kruipt niet, maar groeit opgaand en kan daarbij een hoogte van twintig tot dertig centimeter bereiken. De blaadjes hebben twee opvallende eigenschappen die een wapen vormen tegen uitdroging: aan de onderzijde zijn ze viltig behaard en aan de rand omgekruld.

inhoudsstoffen

  • Etherische olie (thymol, carvacrol, linalol, alfa-terpineol)
  • Looistoffen
  • Bitterstoffen
  • Saponinen
  • Vitaminen C, beta caroteen
  • Mineralen o.a. Ca en F

De inhoudsstoffen van Tijm die ons in het kader van ons tweeledig onderzoek
1. aandoeningen van keel- en luchtwegen
2. varroa bestrijding bij de honingbij
meest interesseren, zijn de bestanddelen thymol en carvacrol in de etherische olieën.

eigenschappen

  • antiseptisch-antibiotisch / ontsmettend-infectiewerend ⇒ thymol en carvacrol
  • bactericide, antiviraal, fungistatisch / schimmel en gistwerend ⇒ saponinen
  • bronchospasmolytisch / antitussief (ontkrampend op de luchtwegen) ⇒ flavonoïden
  • expectorans, secretolytisch / oplossen van slijm ⇒ saponinen
  • aperitivum, digestivum, cholerisch en carminatief ⇒ bitterstoffen
  • immunostimulans / weerstandverhogend
  • astringerend ⇒ looistoffen

welke delen van de plant gebruiken

scan van Thymus serpyllum, gedroogd juni 2011 ………… Thymus vulgaris, semen ………………….. folium Thymi: culinair gebruikt


Voor bereidingen gebruikt men het hele bloeiende kruid (Herba Thymii), geoogst in juni of juli. De (gedroogde) blaadjes (Folium Thymii) worden culinair gebruikt.
Voor medicinale doeleinden kan men een tinctuur van het kruid maken, maar ook in infuus kan het kruid goed verwerkt worden. Het kruid wordt verder veel toegepast in hoestdranken en siropen. Er wordt ook etherische olie (Oleum Thymii) gedistilleerd uit de bloeiende toppen. De geur en smaak zijn sterk aromatisch en scherp, en de chemische samenstelling hangt af van de variëteit en de vindplaats van de plant.
Tijmolie wordt gedeeltelijk langs de longen geëlimineerd. Van de etherische olie van Tijm bestaan er 6 chemotypes. Ik beperkt mij tot opsomming van de voornaamste types. Rode Tijmolie bevat vooral fenolen als thymol en carvacrol. Het chemotype thymol (tot 70% thymol) is pijnverdovend, anti-oxidant, sterk antibacteriëel en antiseptisch (longen, luchtwegen), hoeststillend, zuiverend, slijmoplossend, fungicide, antiparasitair, menstruatiebevorderend, immuun- en circulatiestimulerend en algemeen tonicum.
Het chemotype carvacrol (tot 85% carvacrol) is sterk antiseptisch maar kan de huid irriteren. Het chemotype linalol (citroentijm, tot 95% linalol) is antibacteriëel en krampwerend, fungicide, anti-viraal, tonicum en immuunstimulerend. Dit chemotype bevat minder fenolen en wordt vooral gebruikt bij kinderen en ouderen voor zijn bronchospasmolytische eigenschappen (flavonoïden, maar ook thymol en carvacrol), digestieve en carminatieve (bitterstoffen) werking, en zijn tonifiUerend effect op de zenuwen.

indicaties

Zowel thymol als carvacrol (de 2 belangrijkste bestanddelen van de EO) zijn fenolen of aromatische hydroxyverbindingen die verdund sterk antiseptisch werken maar die geconcentreerd een irriterende werking hebben op de huid. Men dient dus voorzichtig met de etherische oliën van Tijm om te gaan.

Voornaamste orale toepassingen:

  • Aandoeningen van keel- en luchtwegen. Verkoudheden, keelpijn, sinusitis, bronchitis, prikkelhoest, laryngitis, maar ook bij astmatische problemen, kinkhoest … Een deel van de werking heeft te maken met het bactericide effect, maar ook het ontspannende effect op de spiertjes van de luchtwegen en het slijmoplossende en hoestbedarende effect is hier belangrijk. Het hoofdbestanddeel van de etherische olie (rode tijmolie) is thymol. Deze stof heeft een antiseptische en slijmoplossende werking, de reden waarom Tijmolie wordt gebruikt bij vastzittende hoest en verkoudheid.
  • Een ander, net zo belangrijk, maar iets minder bekend effect van tijm is dat op de spijsvertering, en vind toepassing bij indigestie, maar ook bij ontstekingsprocessen ter hoogte van het spijsverteringsstelsel zoals gastritis (maagwandontsteking), flatulentie, krampen en kolieken en sommige vormen van diarree. Vooral van de wilde tijm wordt gezegd dat deze een rustgevende werking heeft, hoewel men nog niet precies heeft kunnen bepalen aan welke inhoudstoffen deze werking precies toe te schrijven is. In elk geval kan het een waardevol kruid zijn als toevoeging aan mengsels voor slapeloosheid en (spannings)hoofdpijn.
  • De eetlustopwekkende eigenschappen van Tijm worden ook gebruikt ter behandeling van annorexie.
  • Bacteriële-, virale en schilmmelinfecties, urineweginfecties (o.a. blaasontsteking), leucorrhee (witte vloed), salpingitis (eileiderontsteking). De etherische olie werkt bij ontstekingen stimulerend op de aanmaak van witte bloedcellen.
  • Diarree bij kinderen en ouderen.
  • Asthenie: vermoeidheid, algemene zwakte, lusteloosheid, verwardheid, moeilijke concentratie.

voornaamste uitwendige toepassingen:

  • Mondslijmvliesontsteking, keel en luchtwegaandoeningen ⇒ worden behandled met etherische olie of kruidenpreparaten: inhalaties, opsnuiven, mondspoelingen, borstbalsems.
  • Wonden, sneden, zweren en schimmelinfecties van huid of voeten worden behandeld met omslagen en zalven.
  • Artrose en artritis (reumatische pijnen, koude gewrichten) worden behandeld met spierverwarmende preparaten: zalven, crèmes, massageoliën.
  • Insecticidespray: wordt verstoven.

contra indicaties

  • Niet gebruiken bij zwangerschap ⇒ Tijm heeft abortieve eigenschappen en werkt stimulerend op baarmoeder.
  • Niet gebruiken bij epilepsie ⇒ hyperfunctie, hypertensie.
  • Niet gebruiken bij aandoeningen die hormoonafhankelijk zijn, zoals bvb. borst- of baarmoeder- of baarmoederhalskanker.
  • Tijmolie kan de huid en slijmvliezen irriteren, en kan in hoge doseringen een hevige prikkeling van maag en darmen opwekken.
  • Tijmolie kan in hoge doseringen het centraal zenuwstelsel deprimeren en een Thymolvergiftiging (6 gram of meer) veroorzaakt stofwisselingsstoornissen ⇒ dit is belangrijk ivm. de varroamijt behandeling (zie lager).
  • Tijmpreparaten kunnen mogelijke interacties opwekken met planten met een fyto-oestrogene werking (Trifolium pratense, Salvia officinalis, Salvia sclarea, Humulus lupulus, …)

toepassingsvormen

inwendig

  • moedertinctuur: druppels ⇒ o.a. bij luchtwegeninfecties
  • tinctuur opgelost in water ⇒ spoel- en gorgelmiddel luchtweginfecties
  • tinctuur ⇒ tonicum, stimulans voor de bloedsomloop
  • infuus: kruid getrokken in kokend water, meerdere koppen per dag ⇒ luchtweginfecties, hoest, keelpijn, darmkrampen, winderigheid
  • hoestsiroop ⇒ droge hoest, verkoudheid, kinkhoest, keelpijn en bronchitis

uitwendig

  • EO druppels in stomend water ⇒ inhalatie bij sinusitis en luchtwegaandoeningen
  • oliemaceraat van het kruid ⇒ wrijfmiddel tegen de hoest
  • EO druppels in bad ⇒ grieptoestanden en pijnlijke gewrichten
  • EO in olievorm ⇒ inwrijven op borst bij hevige hoest
  • tijmpoeder: EO druppels gemengd met talkpoeder ⇒ voetschimmel
  • tijmcrème ⇒ tegen voetschimmel
  • EO druppels gemengd met amandelolie ⇒ voor rheumatische pijnen
  • stoombad met verse of gedroogde tijm ⇒ gezichtsreiniger

specifiek : bijen en de varroamijt

De Varroa destructor is een spinachtige van ruim een millimeter groot, die zich uitsluitend kan voortplanten op het broed van bijen. Vrouwtjesmijten liften mee op volwassen bijen, waar ze zich voeden met hun lichaamssappen. Meer schade richten ze aan door hun eitjes te leggen in de broedcellen van de bijen, waarna de jonge mijtjes voedingsstoffen aan de ongeboren bijenlarven onttrekken. Die komen dan zwak of misvormd uit de cel, en kunnen bovendien geïnfecteerd zijn door een van de virussen die varroamijten met zich meedragen. Bijenvolken die besmet zijn met varroa raken zo eerst verzwakt en kunnen er uiteindelijk aan bezwijken.

Sommige plantaardige etherische oliën blijken een mijtendodende werking te hebben, met inbegrip van de varroamijt. Vooral thymol, één van de componenten van tijmolie, is grondig getest en blijkt goed te werken. Dat heeft geleid tot een aantal commerciële producten op basis van thymol, met een toelating en gebruiksaanwijzing. De beste tijd van toepassen is augustus. Thymol is in kristalvorm niet zo duur, en het hoeft alleen maar in de bijenkast te verdampen.
Er zijn drie producten in de handel op basis van thymol: Apilife VAR, Thymovar, Apiguard. Deze zijn grondig getest. De eerste twee bevatten thymol kristallen in een kunststoffen drager (viscose sponsje), de laatste in een gel. Zowel gel als sponsje zijn er op gericht de thymol gelijkmatig in de bijenkast te laten verdampen met een concentratie die voldoende hoog is om meer dan 80% van de mijten te doden, en die voldoende laag is om meer dan 90% van de bijen ongemoeid te laten. Voor verdamping is de oppervlakte van het verdampende sponsje heel bepalend, veel meer dan de hoeveelheid thymol in het sponsje. Vandaar dat bij een groter volk een extra (half) plaatje moet worden toegevoegd. Hetzelfde geldt voor de gel van Apiguard. Ook als na een week de helft van de thymol al uit de plaatjes verdampt is, gaat de verdamping nog met ongeveer dezelfde snelheid voort (nog steeds dezelfde verdampings- oppervlakte). Dat is met losse kristallen echter heel moeilijk te bereiken.

Het is een hardnekkig gerucht dat een halve hectare wilde tijm zou werken tegen varroa, doordat er thymol vrijkomt. Thymol is een plantextract dat in verschillende planten voorkomt en wordt gebruikt voor de bestrijding van varroa. Het is onder andere eveneens terug te vinden in struikhei, linde en grapefruit.
Thymol en andere stoffen worden door een plant gebruikt als afweerstoffen tegen alles wat het gewas aanvalt. Deze erg vluchtige stof kan vrijkomen uit de plant bij kneuzing of beschadiging, wordt in tijmhoning aangetroffen en zit waarschijnlijk ook in het stuifmeel.
Het idee is dat er bij de interactie tussen honingbij en plant, thymol vrijkomt of wordt verzameld en dat dit werkt tegen de varroamijt. Het probleem is echter dat een effectieve bestrijding van varroa met thymol (en elk ander middel) aan een aantal voorwaarden moet voldoen. Hierbij zijn twee begrippen belangrijk: de dosering en de formulering.

toepassingen en gebruik van thymol in de bijenkolonie

Thymol is een fenol dat van nature aanwezig is in de etherische oliefractie van Tijm en dat werkt als een acaricide. Een acaricide is een pesticide (een actieve stof of een fytofarmaceutisch preparaat) dat bedoeld is om mijten zoals spint en teken te bestrijden. Dit kan op verschillende wijzen, onder meer:

  • door hun groei en ontwikkeling te verstoren
  • door in te werken op het zenuwstelsel
  • door de celademhaling te verstoren
  • door de vrouwelijke dieren steriel te maken

Zowel tegen eieren, larven als volwassen organismen kunnen acariciden ingezet worden. De meeste acariciden hebben ook een functie als insecticide of fungicide. In plaats van acaricide wordt soms de term miticide gebruikt als men de nadruk wil leggen op de bestrijding van mijten.
Om varroamijt te bestrijden met thymol is zo’n 15 gram nodig. De stof moet in de bijenkast - en dit gedurende een periode van 1 tot 3 weken - geleidelijk vrijkomen in de vorm van gas. Er dient genoeg thymol ‘in de kast hangen’ om mijten te doden en te weinig om bijen te doden. Met andere woorden: om een voldoende en constante dampspanning te behouden moet er dus 15 gram (dosering) gebruikt worden die geleidelijk vrijkomt. Door verdamping van de (in thymol gedrenkte) plaatjes wordt de lucht in de kast verzadigd met thymol. Een concentratie van meer dan 5 microgram thymol per liter lucht in het bijenvolk doodt de mijten op de honingbijen.
Thymol verstoort het biologische proces van de mijt door op meerdere plaatsen tegelijk in te werken op celmembranen en het zenuwstelsel, in tegenstelling tot traditionele chemische acariciden die zich op één specifieke plek op het zenuwstelsel richten. Hierdoor is de ontwikkeling van resistentie tegen thymol veel minder waarschijnlijk. Thymol verhoogt tevens ook de hygiëne in de bijenkast. Het werkt als een acaricide, bactericide en fungicide en stimuleert het reinigingsgedrag van het bijenvolk. Hierdoor draagt thymol bij aan het voorkomen van talloze andere ziekten in het bijenvolk.


geraadpleegde bronnen

http://www.libervitae.be/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=57 ⇒ libervitae, Thymus monografie
http://plantaardigheden.nl/plant/beschr/wel/tijm.htm ⇒ alles over tijm publicaties
monografie Thymus vulgaris
Jan Margodt & Jacques Berghmans - ISBN 9789081141314: Kruidenbereidingen - Thymus vulgaris L.
http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/duke/farmacy2.pl ⇒ Dr. Duke's Phytochemical and Ethnobotanical Databases
varroa-bestrijden.pdf ⇒ Praktijk Onderzoek Plant en Omgeving - WUR (Wageningen University and Research centre)
varroa_bestrijden_doe_je_zo.pdf ⇒ Bram Cornelissen - WUR Bijen Wageningen
http://www.cbip-vet.be/nl/texts/NAPISOL1AL2o.php ⇒ Thymovar beschrijving / Gecommentarieerd Geneesmiddelenrepertorium voor diergeneeskundig gebruik; Folia Veterinaria
thymol-tegen-varroa.pdf ⇒ Thymol Kristallen tegen Varroa: duur middel of creatief doe-het-zelven?
http://nl.wikipedia.org/wiki/Acaricide

referenties

http://opengreens.okno.be/plant_compare.php?start=488&cb=543 ⇒ connected OpenGreens database, Thymus serpyllum (compare function)

thymus_vulgaris_l.1333993410.txt.gz · Last modified: 2016/01/13 17:46 (external edit)